کشاورزی خوزستان در جدال با بحران کم آبی
پیمان ورجاوند اظهار کرد: کاهش آورد رودخانه‌های استان طی سال‌های اخیر واقعیتی انکارناپذیر است اما مساله اصلی، مدیریت مصرف و هماهنگی بین منابع و مصارف است.
وی افزود: بخش عمده‌ای از کم‌آبی در استان لزوما کمبود مطلق منابع آب نیست بلکه ناشی از مصرف بالا در بخش کشاورزی است و گسترش سطح زیر کشت در ۲ دهه اخیر با رشد عملکرد محصولات تناسبی نداشته و این مساله بر شدت چالش تامین و توزیع عادلانه آب افزوده است.
تنش بین نیاز آبی و تولید انرژی
این کارشناس مسائل آب و کشاورزی به چالش دیگر اشاره کرد و گفت: وابستگی بخشی از تولید انرژی استان به نیروگاه‌های برق‌آبی، گاهی منجر به عدم هماهنگی با نیاز آبی پایین‌دست در زمان‌بندی رهاسازی آب از سدها می‌شود.
وی بیان کرد: این موضوع به‌ویژه در انتهای فصل بهار و اوایل پاییز که نیاز آبی محصولات پایین‌دست با نیاز تولید انرژی برای حداکثر مصرف برق همخوانی ندارد، چالش‌برانگیز می‌شود از این رو تنوع بخشیدن به منابع انرژی استان، به ویژه انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند در این خصوص مفید باشد.
کاهش کیفیت آب و تخریب خاک
ورجاوند کاهش کیفیت آب به‌ویژه در مناطق پایین‌دست را از دیگر چالش‌های بزرگ برشمرد و افزود: ترکیب کاهش کیفیت آب و راندمان به نسبت پایین آبیاری در بخش کشاورزی استان، خاک را که مهم‌ترین منبع تجدیدناپذیر تولید غذاست، با مخاطره مواجه کرده است.
وی هشدار داد: این مسئله باعث شور شدن و کاهش کیفیت خاک در بیشتر اراضی مرکز و جنوب خوزستان شده و پایداری تولید در بلندمدت را تهدید می‌کند.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات خوزستان تاکید کرد: می‌توان مهم‌ترین چالش بخش کشاورزی خوزستان را "تأمین آب با مقدار کافی، در زمان و مکان مورد نیاز و با کیفیت مطلوب" دانست، حل این بحران نیازمند بازنگری اساسی در الگوی کشت، افزایش راندمان آبیاری و مدیریت یکپارچه و هماهنگ منابع آب است.
ورجاوند با اشاره به تحلیل بحران آب خاطرنشان کرد: تفکیک کمی سهم تغییرات اقلیمی و مدیریت ناکارآمد در بحران آب اگرچه دشوار است، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از چالش‌های کنونی منابع آب استان و کشور از جنس مدیریتی است.
این پژوهشگر حوزه آب در ادامه گفت: مدیریت منابع آب فرایندی میان‌بخشی و بین سازمانی است و تنها به یک یا ۲ وزارتخانه مرتبط نیست. این مفهوم به شدت تحت‌تأثیر شرایط اقتصادی، اجتماعی، امنیتی و سیاسی در سطح ملی و استانی قرار دارد و نمی‌توان انتظار داشت صرفاً با اصلاح رویکرد وزارت‌های نیرو یا جهاد کشاورزی بهبودی حاصل شود.
وی افزود: تمرکز متولیان و سیاست‌گذاران بخش آب کشور تاکنون به جای اصلاح الگوی مصرف این نهاده حیاتی، به طور عمده بر تأمین آب بیشتر بوده است و اصرار بر این مسیر نمی‌تواند چالش آب را به نحوی شایسته برطرف کند.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات خوزستان خاطرنشان کرد: در تحلیل بحران کنونی می‌توان ۲ مفهوم «خشکسالی طبیعی» (ناشی از تغییرات اقلیمی) و «خشکسالی مدیریتی» (ناشی از مدیریت ناکارآمد) را از هم تفکیک کرد. آمار و اطلاعات هواشناسی در ایستگاه‌های منتخب استان طی دوره ۱۰ساله منتهی به ۱۴۰۳ نشان می‌دهد میزان بارندگی حدود سه تا ۱۰ درصد کاهش و نیاز آبی محصولات حدود ۱۰ درصد افزایش یافته است.
ورجاوند تصریح کرد: در همین بازه زمانی، آورد رودخانه‌های اصلی استان کاهشی چشمگیر در حدود ۲۰ تا ۳۳ درصد را تجربه کرده است با این‌حال وخامت شرایط کنونی منابع آب به‌مراتب بیشتر از میزان تغییری است که داده‌های اقلیمی نشان می‌دهند این امر گواه آن است که بخش عمده‌ای از این وخامت، ریشه در مدیریت نادرست دارد.
جلوگیری از تبدیل چالش به بحران
وی تاکید کرد: تجارب موفق بین‌المللی نشان می‌دهد که اثرات منفی تغییرات اقلیمی حتی با وجود کاهش بارش و افزایش دما، با مدیریت صحیح و هوشمندانه منابع آب، کشاورزی و الگوی مصرف می‌تواند به میزان قابل‌توجهی کاهش یابد و از تبدیل یک چالش طبیعی به یک بحران تمام‌عیار جلوگیری کند.
ورجاوند اولویت‌های کلیدی برای اصلاح الگوی کشت در خوزستان را کشت‌های کم‌مصرف و تغییر روش‌های آبیاری عنوان کرد و گفت: تغییر زمان کشت و استفاده از ارقام مقاوم به خشکی و شوری با توجه به تغییرات اقلیمی، اجتناب‌ناپذیر است، اما تمرکز بر راهکارهای کوتاه‌مدت و میان‌مدت برای مدیریت مصرف آب باید در اولویت باشد.
این پژوهشگر تصریح کرد: توسعه کشت‌های کم‌مصرف و هم‌راستا با تامین امنیت غذایی، همچنین اصلاح شیوه کشت از مسطح به کشت روی پشته، می‌تواند در صرفه‌جویی آب بسیار مؤثر باشد.
وی افزود: در گام نخست باید تمرکز بر تأمین پایدار محصولات اساسی مانند غلات، دانه‌های روغنی، شکر و علوفه گذاشته شود و تولید بسیاری از محصولات دیگر را می‌توان با برنامه‌ریزی به محیط‌های بسته و گلخانه‌های مدرن انتقال داد.
لزوم سوق دادن انگیزه اقتصادی کشاورزان به سمت کشت‌های کم مصرف
ورجاوند خاطرنشان کرد: سیاست‌گذاری باید به سمتی حرکت کند که انگیزه اقتصادی کشاورزان و بهره‌برداران آب کشاورزی به سمت کشت‌های کم‌مصرف و اقلیم سازگار مانند چغندرقند به جای نیشکر و نیز کشت کنجد و حبوبات به‌جای برنج سوق داده شود. این تغییر رویکرد در شرایط فعلی نسبت به سایر راهکارها کم‌هزینه‌تر و در میان‌مدت اثرگذارتر است.
این پژوهشگر بخش کشاورزی استفاده بهینه از آب باران (آب سبز) و ارتقای کشت دیم را از دیگر راهکارهای مهم دانست و تصریح کرد: این امر از طریق بهبود ظرفیت نگهداری آب در خاک و افزایش راندمان ذخیره آب باران در مزارع امکان‌پذیر است.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات خوزستان بازچرخانی زهاب کشاورزی و استفاده از پساب شهری را بسیار مفید ارزیابی کرد و یادآور شد: این روش‌ها در گذشته توسط پیشینیان به خوبی استفاده می‌شد که در دهه‌های اخیر به فراموشی سپرده شده‌اند.
ورجاوند همچنین به مدیریت ضایعات کشاورزی اشاره کرد و گفت: سوزاندن بقایای محصولاتی مانند نیشکر (که منبع خوراک دام است) یا کاه گندم و برنج، علاوه بر آلودگی محیط‌زیست، منابع باارزش را از بین می‌برد. با سیاست‌گذاری صحیح و کاهش این ضایعات، بهره‌وری آب افزایش یافته و صرفه‌جویی قابل‌توجهی حاصل می‌شود.
کاهش فشار اشتغالزایی بر منابع آب
وی پایدارترین راه‌حل بلندمدت را کاهش فشار اشتغالزایی بر منابع آب دانست و افزود: باید اشتغال جوامع محلی از طریق توسعه گردشگری، دامداری، صنایع‌دستی و به‌ویژه صنایع تبدیلی کشاورزی تأمین شود تا امکان توسعه کشاورزی مکانیزه‌تر بدون نگرانی از چالش‌های اجتماعی فراهم آید.
ورجاوند تأکید کرد: زیرساخت‌های لازم برای محدود کردن سطح زیرکشت با هدف افزایش کمی و کیفی عملکرد و تأمین محصولات اساسی در زمین‌های کمتر را فراهم کنیم.
عضو هیات علمی مرکز تحقیقات خوزستان، با اشاره به چالش‌های کم‌آبی در استان، بر لزوم به‌کارگیری فناوری‌های نوین آبیاری در کنار مدیریت جامع منابع آب تأکید کرد و گفت: فناوری‌هایی مانند آبیاری قطره‌ای، زیرسطحی و هوشمند تنها بخش کوچکی از پازل مدیریت آب هستند و در صورت استفاده بدون در نظر گرفتن سایر ابعاد، نه‌تنها مفید نخواهند بود، بلکه می‌توانند در بلندمدت پایداری تولید را به خطر انداخته و بحران آب را به بحران خاک و انرژی تبدیل کنند.
وی با بیان این نکته که فناوری‌های نوین آبیاری در صورت نبود مدیریت جامع، بحران‌زا می‌شوند افزود: این فناوری‌ها به جای کاهش مصرف آب به طور عمده در خدمت افزایش تولید هستند. توسعه بدون برنامه این روش‌ها در کوتاه‌مدت ممکن است عملکرد کشاورزی را افزایش دهد (که غالبا خوشایند جوامع محلی و مدیران بخش کشاورزی است)، اما در درازمدت به دلیل افزایش مصرف مفید آب و ایجاد زنجیره اقتصادی - اجتماعی جدید، پایداری تولید را با چالش مواجه می‌کند.
موانع گسترش فناوری‌های نوین آبیاری
این پژوهشگر حوزه آب، موانع گسترش این فناوری‌ها را نیز برشمرد و بیان کرد: عدم وجود انگیزه کافی در کشاورزان به دلیل نحوه تحویل آب به آن‌ها، محدودیت‌های فنی برای اجرای سیستم‌های آبیاری نوین در بسیاری از مناطق مرکزی و جنوبی استان، کمبود حمایت‌های دولتی در مناطق دارای پتانسیل و همچنین آموزش و ترویج ناکافی از جمله این موانع هستند.
ورجاوند در ادامه به تمایز بین انواع فناوری‌ها پرداخت و تصریح کرد: آبیاری هوشمند که مبتنی بر سنجش از دور یا حسگرهای مزرعه است، از جنس «مدیریت نرم» بوده و برای تمامی سیستم‌های آبیاری و تمامی اراضی استان قابل اجرا است. این فناوری می‌تواند با مدیریت بهینه آب موجود، اقتصادی‌ترین نتیجه را برای کشاورز به ارمغان آورد.
وی تأکید کرد: پیش‌نیاز اساسی برای موفقیت این فناوری‌ها، تحول در نحوه تحویل آب به کشاورزان و تحویل حجمی آب است.
آب به عنوان نهاده اقتصادی در اختیار کشاورزان قرار گیرد
وی افزود: آب باید به‌عنوان یک نهاده اقتصادی، در کنار سایر نهاده‌ها مانند بذر و کود در اختیار بهره‌بردار قرار گیرد تا انگیزه لازم برای صرفه‌جویی و مدیریت صحیح آن در سطح محلی ایجاد شود این مهم به معنای گران‌تر شدن هزینه آب برای مصرف متعارف کشاورزی نیست، بلکه به مفهوم ایجاد انگیزه برای صرفه‌جویی، توزیع عادلانه آب در طول رودخانه از بالادست تا پایین‌دست، ایجاد زمینه مشارکت مردمی در مدیریت منابع آب، ایجاد تعهد برای سازمان‌ها و ارگان‌های متولی جهت تامین کمی و کیفی آب کشاورزی، تامین حق‌آبه محیط زیست و در نهایت تغییر نگرش کشاورز به آب از یک کالای طبیعی به یک نهاده دارای وجه اقتصادی است.
ورجاوند خاطرنشان کرد: سازگاری با تغییر اقلیم و چالش کم‌آبی، نسخه واحد و معجزه‌آسایی ندارد. ما به مجموعه‌ای از راهکارهای خرد و کلان نیاز داریم که به‌صورت فرابخشی و با نگاهی جامع پیگیری شوند و هدف نهایی این راهکارها باید «کاهش مصرف آب» باشد و پیگیری آن باید مستمر و فرا دولتی باشد.
